پیشاپیش سال نو ۱٣۹۸ بر همه، بویژه، پیروان افکار و اندیشه های سرخ عدالت طلبانه و آزادی خواهانه مبارک!
امید که در سال تازه، افکار و آرزوهای سرختان شکوفه دهد و به بار نشیند.
ا. م. شیری
یوری املیانوف
برگردان: ا. م. شیری
در سالهای آخر دهه ۴٠ در کشور شوراها پوسترهای منقوش به تصویر نشسته استالین در پشت میزی که روی آن نقشه بخش اروپایی اتحاد شوروی قرار داشت، ظاهر شد. اشعار و نقاشیها تا چندی پیش اغلب چگونگی بررسی خط جبهه شوروی- آلمان توسط استالین را توصیف میکردند. حالا، در پوسترهای جدید او نقشه نوار حصارهای جنگلی را که روی آن نوشته: «بر خشکسالی هم غلبه می کنیم!»، مورد بررسی قرار می دهد،
نخستین برنامه زیست محیطی جهان در مقیاس کشور بزرگ
مدتی قبل از ظهور این پوسترها در خیابانها، در روزنامه های مرکزی اتحاد شوروی فرمان مورخ ۲٠ اکتبر ١۹۴۸ شورای وزیران اتحاد شوروی و کمیته مرکزی حزب کمونیست سراسری (بلشویک) «در خصوص کاشت جنگلهای حفاظت از خاک، گسترش تناوب زراعی علفزارها، ایجاد حوضچه ها و مخازن آبی برای تأمین بازدهی پایدار محصولات زراعی در مناطق جلگه ای و جنگلی- دشتی بخش اروپایی اتحاد شوروی» انتشار یافت. کمی بعد، مطبوعات این برنامه را «طرح استالینی تسخیر طبیعت» نام گذاشتند.
بر خلاف آنچه که امروزه تبلیغات رسمی این تصور را به اذهان عمومی القاء می کند که گویا حکومت شوروی هرگز به مسئله حفظ محیط زیست توجه نداشت، فرمان دولت اتحاد شوروی در ماه دسامبر سال ۱۹۴۸ حاوی نخستین برنامه حفظ محیط زیست در تاریخ جهان و بلحاظ ابعادش بیسابقه بود.
برنامه جنگل کاری در اتحاد شوروی نقطه عطفی در روند قرنها عقب ماندگی در عرصه پوشش جنگلی میهن ما بود. دانشمندان عقیده دارند، که ۱٠ هزار سال پیش ۶٠ درصد خاک کره زمین پوشش جنگلی داشته است. ۱٠٠ سال قبل جنگل ها در ٣٠- ۴٠ درصد سرزمین های اطراف دریاها و اقیانوسها باقی ماندند. تا اواسط قرن بیستم فقط ۲۴ درصد از سطح قارهها و جزایر زیر پوشش جنگل باقی ماند. و حتی برغم کاهش کنونی سطح تحت پوشش جنگلها، حاوی منابع بسیار زیادی اعم از چوب، چوبپنبه، انواع قارچها، میوهها، میوههای بوتهای، گردو، فندق، منابع شکار و گیاهان دارویی هستند. باضافه اینها، در جنگلهای امروزی بیش از ٣٠٠ هزار گونه گیاهی به موجودیت خود ادامه می دهد.
آکادمیک و. ن. سوکاچف با توضیح وظایف فرمان سال ۱۹۴۸ در مقالهای زیر عنوان «طرح استالینی تسخیر طبیعت و مشارکت فرهنگستان علوم اتحاد شوروی در تحقق آن» نوشت: «نوارهای جنگلی فضای اطراف را تحت تأثیر همه جانبه قرار خواهند داد. آنها، بویژه، سرعت و مسیر جریان هوا (باد) را تغییر می دهند؛ باعث کاهش تعرق گیاهان و تبخیر خاک می شوند؛ به تجمع برف و توزیع یکنواختتر آن کمک می کنند. برای درجه مطلوبتر حرارت هوا و خاک شرایط مساعد فراهم می آورند؛ رطوبت مطلق و نسبی هوا را افزایش می دهند؛ از سرعت روانآبهای سطحی می کاهند، از فرسایش خاک جلوگیری می کنند؛ مانع فرسایش زمین بواسطه باد و طوفان سیاه می شوند».
بر اساس اندوخته های تجربی در ایجاد نوارهای جنگلی، آکادمیک تصریح می کند، که آنها «به افزایش تولید محصولات کشاورزی بشدت کمک نمودند: غلات ۲٠- ٣٠ درصد، محصولات صیفی و باغی ۵٠- ۷۵ درصد، گیاهان ۱٠٠- ۲٠٠ درصد. کیفیت دانهها را بهبود بخشدند.
نوارهای جنگلی از همان سالهای جوانی، ٣- ۵ سال بعد از کاشت تأثیر مثبت خود را گذاشتند. اگر محصولات مزارع دشتهای باز در شرایط خشکسالی شدید بسیار ناچیز بود، میزان محصولات آنها تحت حفاظت کمربندهای جنگلی هر چند کم، اما تا حد قابل ملاحظهای افزایش یافت… به این ترتیب، نوارهای جنگلی زمینه مساعدی برای ساماندهی شالوده پایدار محصولات زارعی فراهم ساختند».
در این طرح کاشت ۲ میلیون هکتار نوار جنگلی در ۸ ناحیه تا سال ۱۹۶٣ پیشبینی شده بود، که می بایست بعنوان مانع در مسیر بادهای خشک جنوب- شرقی ایجاد شود. نخستین ناحیه بلند جنگلی بطول ۹٠٠ کیلومتر در دو ساحل رود ولگا از شهر ساراتوف تا آستاراخان ایجاد گردید. قرار بود عرض آن ۱٠٠ متر باشد. ناحیه دوم بطول ۶٠٠ کیلومتر از شهر پنزا تا کامنسک و شامل سه نوار موازی بفاصله ٣٠٠ متر از یکدیگر بود. ناحیه سوم بطول ۱۷٠ کیلومتر از کامئشین تا استالینگراد در حوزه آبریز رودهای ولگا و ایلووا ایجاد گردید. ناحیه چهارم بطول ۸۵٠ کیلومتر شامل ۴ نوار موازی، هر کدام بعرض ۶٠ متر و بفاصله ٣٠٠ متر از یکدیگر از چاپایوسک تاولادیمیروفکا روی ولگا را دربرمی گرفت. ناحیه پنجم بطول ۵۷٠ کیلومتر مرکب از چهار نوار موازی ۶٠ متری با ٣٠٠ متر فاصله از یکدیگر، از استالینگراد تا چرکاسک ادامه می یافت. ناحیه ششم بطول ۱٠۸٠ کیلومتر از بخش جنوبی رشته کوه اورال بطرف دریای خزر امتداد داشت. این ناحیه شامل سه نوار موازی در ساحل چپ و سه خط موازی در ساحل راست رود اورال بود. هر یک از آنها ۶٠ متر عرض داشتند و فاصله بین انها از ۱٠٠ تا ۲٠٠ متر بود. ناحیه هفتم عبارت بود از یک نوار ۶٠ متری بطول ۹۲٠ کیلومتر در ساحل رود دُن از شهر وارونژ تا راستوف روی دُن. هشتمین ناحیه شامل یک نوار به عرض ٣٠ متر و بطول ۵٠٠ کیلومتر در ساحل رود دُنتس شمالی ازبلگراد تا محل ریزش آن به رود دُن می باشد.
این فرمان بموازات ایجاد نواحی جنگلی عظیم فوق الذکر، کاشت نوارهای جنگلی حفاظتی در آبریزگاه ها، در حواشی زمینهای زیر کشت نوبتی، در دامنه کوه ها و سینه کش دره ها، در سواخل رودها و دریاچه ها، در اطراف حوضچه های آبی و تالابها، و همچنین، جنگلکاری گسترده و تثبت شنهای روان را در نظر داشت. فرمان مورد ذکر، احداث ۴۴۲۲۸ آبگیر و سد برای استفاده از آبهای جاری محلی را نیز پیشبینی کرده بود.
این دستورالعمل اجرای صحیح سازوکار احیای خاک، پرورش و مراقبت از کشتزارها، استفاده گسترده از بخارهای سیاه، بذرهای زود بارده و شخم زدن را مورد توجه قرار داده بود. این فرمان کارکنان بخش کشاورزی را به استفاده صحیح از کودهای آلی و معدنی، کاشت نوع بذرهای با ثمردهی بالا و سازگار با شرایط محلی ملزم کرده بود.
تحقق این تصمیمات می بایست به افزایش سریع ثمردهی اراضی کشاورزی کشور بیانجامد. اضافه بر این، این فعالیتها می بایست به تغییر آب و هوا در ١۲٠ میلیون هکتار اراضی منجر شود، که از مجموع مساحت انگلستان، فرانسه، ایتالیا، بلژیک و هلند وسیعتر بود.
برنامه سازندگی در بحبوحه جنگ سرد
پائیز سال ١۹۴۸ هنگامی که طرح تسخیر طبیعت اعلام گردید، زمان دشواری برای اتحاد شوروی بود. آ. یا. ویشینسکی، سرپرست هیأت نمایندگی اتحاد شوروی طی سخنرانی ۲۵ سپتامبر سال ١۹۴۸ خود در سومین مجمع عمومی سازمان ملل متحد ببانیه های تهدیدآمیز فورستول وزیر دفاع آمریکا، رویال، وزیر جنگ آمریکا، وولزلیمعاون فرمانده نیروی هوایی انگلیس و سایر مقامات دولتی کشورهای غربی مبنی برحمله به اتحاد شوروی و کشورهای متحد آن را مورد نقد و بررسی قرار داد. ویشینسکی تصریح کرد، که این افراد قصد دارند «برای بمباران شهرهای اتحاد شوروی مانند مسکو، لنینگراد، کییف، خارکوف، اودسا از نیروی هوایی و بمب اتمی استفاده کنند» (طرح آمریکایی «دراپشوت- سال ۱۹۴۹» نسخه تکمیلی «برنامه جامع- سال ۱۹۴۵» بود.مترجم). ویشینسکی اظهارات سایر مقامات دولتهای غربی را که خواستار بمباران اتمی باکو، لاتومی، دونباس و کارخانه های صنعتی اورال بودند، یادآور شد. (کمتر از یک سال بعد معلوم گردید، که ف.فورستول وزیر دفاع آمریکا که جهان را با خطر حمله اتحاد شوروی به «کشورهای جهان آزاد» ترسانده و خواستار جنگ پیشگیرانه علیه ما شده بود، نیمه شب در خیابان می دوید و فریاد می کشید: «تانکهای روسی به واشینگتن وارد شده اند!»، بزودی سر از بیمارستان روانی پایتخت درآورد و بالاخره خود را از پنجره این مؤسسه پزشکی به پائین انداخت. با این وجود، پس از مرگ فورستول نیز فراخوان های بی خردانه برای مقابله با «تجاوز روسها» چه در آمریکا و چه در دیگر کشورهای غربی پایان نیافت).
در آن هنگام در کشور ما هنوز اظلاعات گسترده در باره طرح تنظیم شده در آمریکا در سال ۱۹۴۸ تحت عنوان «برنامه محرمانه چاریوتیر» (plan chariotir) که بر اساس آن بمباران ۷٠ شهر اتحاد شوروی با ۱٣٣ بمب اتمی در ٣٠ روز اول جنگ و ۲٠٠ بمب اتمی در عرض دو سال بعدی جنگ بر علیه اتحاد شوروی در نظر گرفته شده بود، وجود نداشت. ایجاد پایگاه های نظامی در اطراف اتحاد شوروی، امضای پیمان اتحادیه غربی در ماه مارس سال ۱۹۴۸در بروکسل، که در مبنای تشکیل ناتو قرار گرفت و دیگر اقدامان نظامی قدرتهای غربی گواه این است که آنها قصد داشتند برنامه های تجاوزکارانه خود را اجرای نمایند. ایجاد «بحران برلین» توسط آمریکا، انگلستان و فرانسه در ماه ژوئن سال ۱۹۴۸ بدان انجامید که هواپیماهای باربری حامل بار به برلین غربی در تمام ساعات شبانه روز در حریم هوایی آلمان شرقی پرواز میکردند. شهروندان آلمان شرقی و سربازان اتحاد شوروی مستقر در آن کشور مطمئن نبودند که در میان بار آن هواپیماها بمب اتمی وجود ندارد.
بازهم لازم به یادآوری است، که در آن هنگام اتحاد شوروی سلاح اتمی نداشت. اتحاد شوروی فاقد امکانات شلیک بمب های قوی به اهدافی در کشورهای غربی بود. رهبری اتحاد شوروی برغم آگاهی به خطر وضعیت موجود بین المللی، خونسردی خود را حفظ کرد. استالین در پاسخ به پرسش خبرنگار روزنامه «پراودا» (حقیقت) در ۲۸ اکتبر سال ۱۹۴۸ نگرانی خود را از تهدید صلح بواسطه سیاست های قدرت های غربی پنهان نکرد: «سیاست رهبری فعلی آمریکا و انگلستان، سیاستی تهاجمی، سیاست برانگیختن آتش جنگ جدید است». استالین با ارزیابی چنین رویکردی اظهار داشت: «این می تواند فقط به شکست مفتضحانه درگیرکنندگان جنگ تازه بیانجامد. چرچیل بعنوان آتش افروز اصلی جنگ جدید اعتماد ملت خود و نیروهای دموکراتیک جهان را از دست داده است. این سرنوشت محتوم همه جنگ افروزان است. دهشت های جنگ های اخیر هنوز در اذهان عمومی بسیار زنده است و نیروهای اجتماعی صلح دوست بسیار قویتر از آن هستند که دست آموزان جنگ طلب چرچیل بتوانند به آنها فائق آیند و جنگ جدید بر آنها تحمیل نمایند».
قرار دولت دایر بر ایجاد نوارهای جنگلی در اتحاد شوروی شاهد تازه بردباری رهبری کشور بود. خود آن، اعتماد به نفس دولت اتحاد شوروی برای سازندگی های صلح آمیز را بروشنی نشان می داد. طرح استالینی تسخیر طبیعت با تصویب قرار احداث یکسری نیروگاههای آبی برق، سدها، کانال های آبرسانی و سامانه های عظیم آبیاری بسرعت تکمیل گردید. احداث دو نیروگاه قوی برق- کویبیشوسکی و استالینگراد– در روی رود ولگا برنامه ریزی شد. سدهای احداث شده در اینجا موجب تنظیم جریان آب در ولگا گردید.
احداث کانال ولگا- دُن، نیروگاه آبی تسمیلیانسکی و ساختارهای شبکه های آبیاری مرتبط با آب سد تسمیلیانسکی نیز در برنامه در نظر گرفته شده بود.
تصمیم گرفته شد بر روی رود دنپر نیروگاه آبی برق کاخوفسکی ساخته شود. سد احداث شده کاخوفسکی می بایست دشت های جنوبی اوکراین و شمال کریمه را سیراب کند. آب می بایست از طریق کانال جنوبی اوکراین و شمالی کریمه به دشتها برسد.
ساخت و ساز عظیم بین دریاچه های اورال و خزر بخش دیگری از برنامه بود. آب رود آمودریا اکنون باید در بستر رود قدیمی اوزبوی جریان یابد. در اینجا احداث دو نیروگاه آبی برق برنامه ریزی شد.
طرح ایجاد نوارهای جنگلی، نیروگاه های آبی، سدها، شبکه های آبیاری در متن حرکت کشور به سوی فاز کمونیستی توسعه اجتماعی تلقی می شد. هر چند در آن دوره در اسناد برنامهای حزب هیچ صحبتی از زمان مشخص ایجاد جامعه کمونیستی دیده نمی شد، اما تقرب به چنین ساختاری اغلب در صفحات علمی- تخیلی محبوب کودکان توصیف می شدند. مثلا، در کتاب «تبعید ارباب» اثر گ. آداموف که پس از پایان جنگ کبیر میهنی منتسر گردید، گفته می شد که ساخت جامعه کمونیستی می تواند به انجام کارهای بزرگ در قطب شمال، که به اراده مؤلف تقریبا در سالهای ۷٠ قرن بیستم آغاز شد، سرعت ببخشد. در اوایل دهه ۵٠ ترانه ای در کشور بر سر زبان ها افتاد، که بند مکرر آن چنین بود: « استالین کبیر ما را در جامعه کمونیستی رهبری خواهد کرد».
«میهن را با باغ ها آذین می بندیم!»
رؤیای زندگی پر از شادی و نشاط اغلب در گل های تراشیده شده از سنگ که زینت بخش دیوارهای خانه های مسکونی و توقف گاه های مترو در دوره استالین بودند، بازتاب می یافت. عبارت «شهر- باغ» که سازندگان کوزباس در روزهای یخزده تکرار می کردند، نماد جذاب مردم اتحاد شوروی به زندگی شگفت انگیزی بود، که آنها قاطعانه می ساختند. برنامه کاشت کمربندهای جنگلی به رؤیای مردم شوروی در باره آینده درخشان تکان تازهای داد. کلام «میهن را با باغها آذین می بندیم!»، در روزهای متعدد شنبه و یکشنبه کاری های داوطلبانه، که در جریان آن رستنی های باغی کاشته می شدند، به یادها میآمد. شعر ترانه «پیشآهنگان جنگل می کارند» را اِ. دالماتوفسکی سرود و آن، به قطعهای از «آوای جنگل»، اثر دمیتری شوستاکویچ تبدیل گردید.
تلاش ها برای حراست از محصولات زراعی در مقابل خشک سالی به کمک جنگل ها دارای سنن تاریخی عمیق در کشور ما بود. کارهای واسیلی واسیلیویچ داکوچایف(۱۸۴۶- ۱۹٠٣) و پاول آندریویچ کاسئچوف (۱۸۴۵-۱۸۹۵) سهم قابل ملاحظه ای در زمینه توسعه علم خاک شناسی و جنگل کاری داشتند. دولت روسیه پس از قحطی سال ۱۸۹۱ اردوی بزرگی به سرپرستی دانشمند خاک شناس برجسته روس و. و. داکوچایف سازماندهی کرد، که ایجاد نوارهای حفاظتی جنگلی برای مبارزه با خشک سالی را عملا توصیه نمود. از سال ۱۸۹۸ تا ۱۹۱۷ در روسیه ۱۱ کمربند جنگلی، ۱۷٠ مزرعه گیاهی در مسیر آبکندها، ۵۲ مزرعه برای تثبیت شنها کاشته شد.
علاقمندی به تزئین مام وطن به سبزه الهام بخش کنشگران فرهنگ روسی گردید. تک گویی (монолог) شورانگیز در حمایت از جنگل ها در نمایشنامه های «دیو» و «عمو وانیا» اثر آنتون چخوف طنین انداز است. قهرمان نمایشنامه بنام خروشچوف با دلبستگی فوقالعاده به جنگل دردمندانه خظاب به دیو می گوید: «همه جنگلها با تبر محو می شوند، میلیاردها درخت به هلاکت می رسند، خانه های جانوران و پرندگان ویران می گردند، آب رودخانه ها کم و خشک می شود، مناظر بی نظیر ناپدید می گردند، و همه اینها به این سبب روی می دهد، که به عقل انسان تنبل نمی رسد تا خم شود و هیزم از زمین بردارد… هنگامی که می شنوم جنگل جوانم، درختانی که بدست خودم کاشتم، چگونه سر و صدا می کند، می دانم، که آب و هوا تا حدودی در حیطه قدرت من است و اگر انسان پس از هزار سال به خوشبختی برسد، پس، من هم در آن سهمی خواهم داشت».
ایجاد موانع جنگلی در مسیر بادهای خشک و طوفان های شن، پس از شروع سازندگی های سوسیالیستی در میهن ما سرعت گرفت. در سال ۱۹٣۱ فرمان شورای وزیران و کمیته مرکزی حزب کمونیست سراسری (بلشویک) در باره ایجاد گسترده نوارهای جنگلی برای حفاظت از کشتزارهای دیم و آبی در مناطق هموار و جلگهای صادر شد. در ۲۶ اکتبر سال ۱۹٣۸ فرمان شورای وزیران و کمیته مرکزی حزب کمونیست سراسری (بلشویک) اتحاد شوروی در باره «انجام اقدامات لازم برای اطمینان از برداشت پایدار محصول در مناطق خشک جنوب شرقی اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی انتشار یافت». بدنبال آن، سایر نهادهای رهبری دولتی و حزبی اتحاد شوروی در خصوص ضرورت ایجاد کمربندهای جنگلی قرارها و دستورالعمل هایی صادر کردند.
اجرای این قرارها و دستورالعمل ها به افزایش شدید جنگلکاری انجامید. اگر در سال ۱۹۱۷ فقط ۱۱ نوار جنگلی حفاظت از دشتها وجود داشت، شمار آنها در سال ۱۹۴۱ به رقم ۴۶۸ فقره رسید. از سال ۱۹۱۸ تا سال ۱۹۴۱، ۱۸۱ مزرعه گیاهی برای مقابله با آبکندها، و ۲۶۵ مزرعه برای تثبیت شن ها کاشته شد.
پلنوم فوریه (سال ۱۹۴۷) کمیته مرکزی حزب کمونیست سراسری (بلشویک) نیز ضرورت جنگل کاری را مورد تأئید قرار داد. احیای شهرهای ویران شده با سرسبز کردن آنها همخوانی داشت. مجامع فرهنگی اتحاد شوروی برای حراست از طبیعت بومی فراخوانها دادند. لئونید لئونوف، نویسنده نامدار شوروی طی مقاله «در دفاع از دوست»، منتشره بتاریخ ۲٣ دسامبر سال ۱۹۴۷ به توضیح مسئله مهم جنگلهای حفاظتی پرداخت، که بعدا به موضوع مرکزی کتاب «جنگل روس» وی تبدیل گردید.
ایوان ویخروف کارشناس، قهرمان اصلی این اثر مهم هنری منشره لئونوف در سالهای ۵٠، در خصوص نقش بزرگ جنگل در تاریخ خلق روس می گوید: «جنگل منبع تغذیه، پوشاک و گرمای ما بود… جنگل از انسان روس از هنگام پیدایش استقبال نمود و او را در همه مراحل زندگی همراهی کرد: گهواره، فرفره، جاروی مشتمال (نوعی جارو خاص مشتمال در حمامهای روسی. م.) و بالالایکا (نوعی آلت موسیقی. م.)، مشعل تجمعات دختران، طاق مزین عروسی، کندوی زنبور عسل، خیش، چوب قلاب ماهیگیری، کمان رزم، عصای دست پیران، قارچ و عود خوشیو، ناودان آبخوری، و بالاخره، صلیب بر سر مزار… هر آنگاه، زمانی که بادهای خشک از آتشفشان مادری آسیا و ملخ ها، همچو گدازه های داغ بسوی روسیه هجوم می آوردند، جنگل تنها مانع مطمئن بود در راه آنها. در مقابل خونریزی های بی شمار، به تعبیر سالنامه نگاران، ما سپر و پناه دیگری بجز اراده خلق برای دفاع در جنگل های غیرقابل نفوذ بمثابه دام برای دشمن نداشتیم».
میلیونها شهروند اتحاد شوروی حتی بسیار قبل از انتشار کتاب لئونوف حامل این فکر و احساس بودند. به همین دلیل، آنها با شور و شوق از برنامه کاشت نوارهای جنگلی استقبال کردند.
فراموشی برنامه تسخیر طبیعت
با این حال، خلق های اتحاد شوروی مشکوک نبودند، که برنامه محبوب آنها بزودی فراموش خواهد شد. ۲۵ مارس ۱۹۵٣، کمتر از سه هفته پس از درگذشت ی. و. استالین، بخش قابل توجهی از کارهای پیشبینی شده در برنامه تسخیر طبیعت متوقف گردید. بزودی معلوم گردید که بجای کاشت حفاظ های جنگلی در جلگه ها، رویکرد دیگر منبعث از شخم زدن گستره دشت های بایر بکار بسته شد. مبتکر آن ن. س. خروشچوف بود. خروشچوف پس از آن که در ماه سپتامبر به دبیر کلی کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی برگزیده شد، بر توسعه زمینهای بکر و بایر اصرار ورزید، بدون اینکه مقدمات انجام این کار تا آن زمان آماده شده باشد.
ل. ای. برژنف که در اوایل سال ۱۹۵۴ به دبیر دومی حزب کمونیست قزاقستان انتخاب گردید، بعدها در کتاب خود در باره زمین های بایر نوشت: «معلوم شد زمین بایر یک گردوی سفت است، حتی، بسیار سفت تر از آنچه که در ابتدا تصور می شد. مسئله این نیست که سفتی و سختی سطح آن در طول قرن ها به چنان حدی رسیده، که گاوآهن از عهده آن برنمی آید، بلکه این است که بهار هرگز به زمین های بکر قزاقستان نمی آید، انگار پس از زمستان بلافاصله تابستان فرامی رسد. بدنبال آب شدن برف ها، گرمای شدید آغاز می شود، در ماه مه عملا باران نمی بارد، زمین بسرعت می خشکد، به سنگ تبدیل می شود، و شخم زدن آن دشور می گردد… نخستین شیارها را در همه جا با برگزاری تظاهرات جشن گرفتند. اولین بخش با موفقیت شخم زده شد… اما فورا متوجه شدند، که لازم است بطور مرتب توقف کنند. زیرا، موتورها توان کشش خیش را ندارند، گاوآهن ها می شکستند، بدنه گاوآهن کج می شد… خیشهای ساخته شده برای شخم زدن زمین های معمولی به هیچ وجه نمی توانستند در سطوح سفت و سخت شیارهای عمیق ایجاد کنند. تکه های بزرگ کلوغی در همه جا بطور نانظم خودنمایی می کردند، کلوغها نمی توانستند سطح پائین زمین را بپوشانند. نرم کردن خاک چنین زمینها بسیار دشوار بود».
تردیدی در این نیست، که توسعه اراضی بایر نقش کوچکی در تأمین ذخایر غله کشور ایفاء نکرد. در آنجاها که پیشتر فقط دشت خالی بودند، مؤسسات کشاورزی تأسیس گردید، مناطق مسکونی جدید پدیدار شد. برداشت اولین محصول از زمینهای بایر امکان بهره برداری از آنها را ثابت کرد. برژنف بخاطر می آورد، که «قزاقستان در سال ۱۹۵۴ برای نخستین بار در تاریخ خود ۲۵٠ میلیون پود (واحد وزن معادل ۱۶ کیلو ٣۸٠ گرم. م.)، یعنی ۱۵ میلیون پود بیشتر از مطلوب ترین سال های قبل به دخیره غله کشور اضافه کرد».
با وجود این، سال بعد شاهد آن بودیم، که کشاورزی در این مناطق تا چه حد مخاطره آمیز است. بگفته برژنف، «سال ۱۹۵۵ را سال یأس در زمین های بکر و بایر نامیدند… ما می دانستیم چه اتفاقی افتاده است، آری، دانستن یک مسئله است، اما موضوع دیگر این است، که باید دید، که چگونه چنین محصولات ارزشمند بدست آمده با دشواری، در مقابل چشمان تو نابود می شوند… کشتزارهای گسترده گندم پژمرده می شوند، در مقابل چشم سفید می شوند، خش- خش می کنند، بدون آنکه سنبل بسته باشند. و بالاتر از همه، ناگهان طوفان های داغ به وزیدن آغاز می کنند و ابری از گرد و غبار همه جا را فرامی گیرد، موجب قطع خطوط ارتباطی می گردد، بام خانهها را از جا می کَند».
بادهای خشک و طوفان های صحرایی که می بایست در جنوب کشور بواسط نوارهای حفاظتی متوقف شوند، موانع بیسابقه ای در کار شخم زدن زمین های بایر بوجود آوردند. تلاش های برای افزایش تولید از راه اقدامات اضطراری، کشاورزی را به بن بست کشید. در پی آن، ای. آ. بندیکتوف وزیر کشاورزی وقت اتحاد شوروی ابتکار خروشچوف را چنین ارزیابی کرد: «در اواسط سالهای ۵٠، زمانی که ما برای اولین بار فرصت استفاده از نیرو و بودجه زیادی برای توسعه کشاورزی داشتیم، او (خروشچوف) بر توسعه گسترده زمینهای بایر تأکید کرد، که البته، نتیجه آن عیان و سریع بود، اما در بلند مدت ثابت شد که تصمیم او یک اشتباه فاحش بود. و مسئله فقط این نیست که توسعه اراضی بایر بحساب مناطقی مانند اوکراین و نواحی فاقد خاک سیاه روسیه که برعکس، لازم بود توجه خاصی به آنها مبذول شود، صورت گرفت. این اقداما به مناطقی تطبیق گردید که «چرخش راهبردی» کشاورزی بسوی عوامل افزاینده کمی محصول آسیب پذیر بود و گذار به تشدید ثمربخشی کشاورزی در دستور روز آن دوره قرار داشت. از قضا، چنین گذار در همه کشورها با کاهش سطح زیر کشت همراه بود. به سخن دیگر، رفتن به «عمق» لازم بود، اما ما، سرمست از موفقیت های لحظه ای، در «عرض» پیش رفتیم و با گام گذاشتن آگاهانه در کج راهه، بی اغراق، چند برنامه پنج ساله کشاورزی از دست دادیم».
در عین حال، خروشچوف حمله به نوارهای جنگلی کاشته شده در سالهای ۴٠ را سازمان داد. بر خلاف قهرمان نمایشنامه های چخوف با اسم مشابه، این دبیر اول جنگل کاری را مردود دانست. ن. س. خروشچوف در نشست هیأت رئیسه کمیته مرکزی بتاریخ ۲۵ آوریل سال ۱۹۶٣، نطق بلندی ایراد نمود، که طی آن، لئونوف را بخاطر تألیف رمان «جنگل روس» و پائوستوفسکی را به سبب تقبیح تخریب گسترده طبیعت محکوم کرد. خروشچوف رمان «جنگل روس» را نفرت انگیر نامید و اظهار ذاشت، که «آن کاملا متناقض است. در آن نوشته شده: تبرها درختان را قطع می کنند، بسیار خوب، در حالی که اره های مکانیکی، تراکتورها آمدند، در کجا جنگل ها را با تبر محو کردند. البته که، زندگی می گذرد… گوش کنید، این حرف را کسی گفته که هیچ درکی از زندگی ندارد». واضح است که خروشچوف توان درک احساسات نویسنده روس نسبت به سرنوشت جنگل را نداشت.
چنین تأثرات بدنبال حمله خروشچوف به خلاصه مطالعات کنستانتین پائوستوفسکی در باره خصوصیات سنگریزه های محدوده تاروسا (شهری در روسیه. م.) شدت گرفت. نویسنده از این ناراحت بود، که در اینجا بدون احتساب وارد آمدن آسیب های جبران ناپذیر به مناظر طبیعی، فقط به این بهانه که هر مترمکعب شن ۲ کوپک ارزانتر تمام می شود (کوپک یکصدم روبل- واحد پول روسیه. م.)، گارخانه شن و ماسه ساختند. خروشچوف با عصبانیت گفت: «می گوید چشم انداز را تخریب می کنند. مکان زیبا آنجاست که چنار می روید… ببینید، می گوید، ۲ کوپک. آخ تو! آیا می دانی ۲ کوپک در میلیون ها و میلیاردها مترمکعب یعنی چه! قطع درختان در اینجا یا جای دیگر چه فرقی می کند… منظره یعنی چه؟ این یک عادت است… بطور کلی این حماقت است، حماقت ارتجاعی، اما این بر عهده محافظان طبیعت است».
در مدت کوتاهی ۷۵٠ مرکز جنگل داری تأسیس شده در نخستین سال های ایجاد نوارهای جنگلی تعطیل شد. با آنکه آسیب دیدگی نسبتا کمتر زمین های محصور در میان کمربندهای جنگلی از خشک سالی کاملا مشهود بود، کاشت نوارهای جنگلی متوقف گردید.
سقوط خروشچوف موجب تحول جدی در نگاه رهبری کشور به کاشت نوارهای جنگلی نگردید. اگر چه در برخی نواحی کاشت کمربندهای ادامه یافت، آنها نیز پس از محو ساختار شوروی عملا محو شدند. نوارهای جنگلی به بوته زار تبدیل شدند و ماهیت حفاظتی خود را از دست دادند. آنها بمنظور ساخت عمارت و مستعلات برای ثروتمندان جدید نابود گردیدند. برکه ها و سدها به باتلاق بدل شدند یا کوچک شدند (من به چشم خود دیدم چگونه سدّ عظیم مدئو (Medeu) در نزدیکی آلماآتا، پایتخت پیشین جمهوری قزاقستان خشک شده و کف سدّ به بوته زار تبدیل گردیده بود. م.). در حالی که آمریکا، چین، لیبی (تا حمله مزدوران غربی به این کشور) و یکسری کشورهای دیگر از تجارب اتحاد شوروی در کاشت نوارهای جنگلی را بهره جستند، کشور ما از برنامه بزرگ تسخیر طبیعت دست کشید و به فراموشی سپرد.
ترجمه از نشانی:
منتشره در نشانی:
معرفی نویسنده:
یوری املیانوف (Yury Emelyanov)- زاده سال ۱۹٣۷، نویسنده شوروی و روسیه، مورخ، دکتر علوم تاریخ از سال ۱۹۷۹، مؤلف بیش از ۲٠٠ مقاله و جزوه در موضوعات تاریخ سیاسی، آمریکاشناسی، مسائل بینالمللی و تاریخ معاصر روسیه و جهان، از جمله ۲٠ جلد کتاب، مشغول به کار در مؤسسه ملی مطالعات اقتصاد جهانی و مناسبات بینالمللی آکادمی علوم روسیه بنام یوگنی پریماکوف.
۲٣ اسفند- حوت ۱٣۹۷