1

زحمتکشان و مدافع بزرگ سوسیالیسم

 
 

بزرگداشت زنده یاد فریبرز رئیس دانا توسط فعالین کارگری

زنده یاد دکتر فریبرز رئیس دانا را همه می شناسند. رفاقت و حمایت او از کارگران و زحمتکشان، نقش او در کانون نویسندگان ایران، دفاع از فعالان حقوق بشر و فعالان مدنی و مبارزان راه دموکراسی و آزادی، حساسیت او به حمایت از فعالان جنبش زنان، جوانان و… ، باور و پایبندی او به سوسیالیسم ، شجاعت و جسارتش در بیان اندیشه، احساس مسئولیت او برای حضور در اجتماعات و محافل گوناگون برای سخن گفتن و دفاع از حقوق اجتماعی مردم و آرمان های خود، عشق او به کودکان، دشمنی عمیق او با سیستم سرمایه داری، کتاب ها و مقالات  متعدد او در حوزه های  اقتصادی، اجتماعی، هنری و فرهنگی، اخراجش از دانشگاه، قرارداشتن اسمش در میان لیست قتل های زنجیره ای، تلاشش برای یاری به زلزله زدگان بم، نقش او در کمپین لغو گام به گام اعدام (لگام)، پیام او از داخل زندان مبنی بر تأیید آثار شکنجه بر بدن ستار بهشتی، هدایت کمیته استقبال از شیرین عبادی برنده جایزه صلح نوبل در بازگشت به کشور، پژوهش‌های علمی او در حوزه های مختلف اقتصادی و اجتماعی، تعهد او به پایبندی به متدولوژی علمی در کارهای پژوهشی، سروده ها و شعرخوانی هایش،  قد رعنا و صدای رسایش، زندگی درویشانه اش از یک سو و حضور رسمی و با کت و شلور و کراوات او در فضاهای عمومی، حاضر جوابی اش در مصاحبه ها و مناظره ها، هوش اجتماعی، عاطفی، هیجانی، احساسی ) EQ) بالا همراه با ضریب هوشی (IQ) بالای او، میهن پرستی و دشمنی اش با امپریالیسم و صهیونیسم، دانش وسیع و عمیقش در حوزه ی اقتصاد، استفاده مکرر و عامدانه او از واژه “سوسیالیسم در مصاحبه ها، تأکید فراوان و دائمی او بر ضرورت “نظارت دموکراتیک”، مناسبات گسترده اجتماعی او با طیف های مختلف مردم از کارگران، معلمان، هنرمندان، زنان، جوانان و…. ، ارتباطش با طیف های مختلف فکری در جنبش چپ که از او چهره ای مقبول از سوی همه نیروها ساخته بود، رویکرد واقع بینانه او در موضع گیری ها و کنش گری های اجتماعی و سیاسی ، مصاحبه های هیجانی و رادیکال او در نقد سیاست های ضدمردمی در حوزه های اقتصادی و اجتماعی، بازداشت ها و زندانی شدن هایش، روحیه چالش گر، پرشور و شیفته و سرمست او که با کمک آن بر سرطان غلبه کرد و…

در باره این مسائل و بسیار بیشتر از این ها این روزها توسط طیف گسترده دوستان و رفقای دکتر فریبرز رئیس‌دانا نوشته شده است. بدون تردید مجموعه ای از ویژگی های رفیق بزرگ کارگران و زحمتکشان ایران، شخصیتی برجسته از او ساخته بود که طیف های مختلف دوستان و حتی دشمنانش نیز به آن معترف اند. این مجموعه ویژگی ها، کاریزمایی را در شخصیت این یاور بزرگ کارگران و زحمتکشان ایران شکل داده بود که در کنار مجموعه ویژگی های دیگر، به راحتی نوعی کاراکتر رهبری به ایشان می داد. همین کاریزما بود که همواره در مواقع تهاجم برای برهم زدن اجتماعات، او را اولین کاندید مذاکره با پلیس می کرد. به ندرت این مجموعه توانایی در فردی جمع می شود و بی شک اگر بخشی از آن وراثتی بوده، بخش بزرگی از آن حاصل سال ها کار و تلاش و ممارست او در کسب این توانمندی ها بوده است. جنبش دموکراتیک و چپ ایران شخصیت های بزرگ و قابل احترام  زیادی را پرورده و به جامعه ارائه کرده است. حقیقت آن است که تجمیع مجموعه ای از ویژگی ها در این رفیق بزرگ، یک شخصیت اجتماعی متمایز و اثرگذار از او ساخته بود و آشکارا باید اعتراف کرد، ازدست دادن او لطمه ای بسیار سنگین برای جنبش کارگری و دموکراتیک جامعه ما محسوب می شود.

تک تک این ویژگی های مثبت در شخصیت رفیق فریبرز رئیس دانا  قابل بررسی و تحلیل بوده و آموختنی های بسیاری برای فعالان اجتماعی مدافع سوسیالیسم دارد. او در عمل و به صورت غیررسمی نقشی بسیار فعال در هدایت جنبش کارگری ایران داشت. با توجه به مجموعه توانمندی ها و ویژگی های دکتر رئیس دانا، ایشان در یک جامعه با حداقلی از فضای دموکراسی و آزادی برای دگراندیشان و فعالیت های اجتماعی می توانست به یک رهبر برجسته و قدرتمند جنبش کارگری و نیز سیاسی تبدیل شود.

همه آنچه مورد اشاره قرار گرفت، بدیهیات در مورد فریبرز رئیس دانا هستند. وجود هرگونه زاویه فکری در هر زمینه ای با ایشان نیز که می تواند در روند کنشگری اجتماعی و سیاسی امری طبیعی و اجتناب ناپذیر باشد، منطقاَ نباید مانع پذیرفتن واقعیت توانمندی ها و اثربخشی ایشان در جنبش ملی- دموکراتیک امروز جامعه ما باشد. برخی از  ما که امروز می کوشیم تا با تمرکز بر بعضی از زوایای فکری و کنش سیاسی و اجتماعی  دکتر رئیس دانا در باره این انسان برجسته سخن بگوییم و بنویسیم، آیا از خود پرسیده ایم که چه کارنامه ای در برابر کارنامه او داریم؟  

دفاع رفیق بزرگ ما دکتر فریبرز رئیس دانا از فرودستان و محرومان جامعه و باور او به سوسیالیسم تابع مد و زمان و مکان نبود. او به این امر با تمام وجودش باور داشت و نه تنها همواره برای آن می کوشید بلکه اساساَ برای آن زندگی می کرد. او از آن دسته باورمندان به سوسیالیسم بود که نه تنها با گذشت زمان و تغییر و تحولات اجتماعی و سیاسی ناخوشایند در دهه های گذشته و فروپاشی اتحاد شوروی ، باورش به آرمان سوسیالیستی و انقلاب سوسیالیستی خدشه دار نگردید و به انواع اندیشه های انحرافی کهنه و نو چون سوسیال دموکراسی سترون و … در نغلطید بلکه همواره افشای آن ها را وظیفه خود می دانست.

با اینکه ما اهل سوگواری و مصیبت خوانی و زاری برای از دست دادن رفیق کبیرمان نیستیم، اما اگر تلخی حادثه اندوهیگن تان کرد و … ، برخود خرده نگیرید.

رفیق بزرگ ما دکتر فریبرز رئیس دانا از جمله اندیشمندان و صاحبنظران اجتماعی بود که به صراحت می گفت دروغ است اینکه می گویند علم و روش علمی بی طرف است. دانشمند اقتصاد هم ریشه در زمین واقعیت و مناسبات مادی جامعه دارد و بنابراین نمی تواند بی طرف باشد. او هم مانند سایر اقشار اجتماعی (و بسیار بهتر از آن ها)  منافع اجتماعی خود را به خوبی می شناسد و نظریات و جهت گیری های خود را با آن سازگار و همسو می‌کند… و چه بسیارند به اصطلاح آکادمیسین هایی که با اسم و رسم استاد و دکتر و پژوهشگر و … شرافت علمی و پایبندی خود به متدولوژی های علمی- پژوهشی را به انواع مزایای دون مرتبط با جایگاه های اجتماعی، سیاسی و… می فروشند. همان هایی که نقش اساسی در انتخاب تعدیل ساختاری و مجموعه دستور کار نئولیبرالی به عنوان نقشه راه توسعه  اقتصادی و اجتماعی کشور داشته اند و در مسئولیت پیامدهای وخیم اقتصادی و اجتماعی آن در صنعت زدایی، بیکاری فراگیر، توسعه فقر، تورم افسارگسیخته، افزایش فاصله طبقاتی، نابودی اقتصاد ملی، و… و سرانجام آنچه را که رفیق کبیرمان به درستی آن را “فروبستگی اقتصادی” نامیده است که بیانگر نوعی بن بست بدون راهی به پیش یا به پس است، شریکند.

دکتر رئیس دانا آثار ارزشمند فراوانی را به جامعه کتاب خوان و علاقمندان به مسائل حوزه های اجتماعی و اقتصادی، هنر و ادبیات و … ارائه داده است. او را می توان یک رهبر جنبش کارگری، یک نویسنده و روشنفکر، یک فعال حقوق بشر، یک اقتصاددان برجسته ، یک دانشمند سوسیالیست ، یک متفکر برجسته و فعال اجتماعی  نامید. سوسیالیسم برای او فقط یک اندیشه و آرمان زیبا و جذاب نبود ، او درکی کاملا عینی و دست یافتنی از سوسیالیسم داشت. تسلط قابل تحسین او بر اقتصادسنجی به او امکان می داد تا با ترکیب آن با روش شناسی دیالکتیکی و مبانی اقتصاد مارکسیستی با  تسلط علمی قابل تحسینی به تحلیل روندهای اقتصادی و اجتماعی بپردازد. نقد و بررسی و تحلیل رفیق بزرگ ما در باره اقتصاد نپ در ابتدای انقلاب اکتبر را شاید بتوان برجسته ترین اثری دانست که در زبان فارسی در این زمینه نوشته شده است.

درک عینی او از عدالت اجتماعی و سوسیالیسم از یک سو و مفهوم توسعه اقتصادی و اجتماعی از سوی دیگر سبب شده بود که در اندیشه او مفهوم مسیر توسعه سوسیالیستی شکل بگیرد که هر بار خود را مقید می دانست تا با دقت و امانت تاریخچه آشنایی خود را با آن از اندیشمند اقتصادی هندوستان حتما ذکر کند. اندیشه ای که آن را در قالب عبارت رشد از طریق باز توزیع  “Growth with Redistributing” توضیح می داد و به نظر می رسد کلید حل معمای جهت گیری توسعه اقتصادی و محدودیت منابع کشورهای کم توسعه است که همزمان تأمین کننده عدالت اجتماعی و توسعه انسانی نیز خواهد بود. رفیق فریبرز در این زمینه سخن های علمی و مستدل بسیاری داشت که بی تردید برای بنای یک جامعه دموکراتیک با جهت گیری توسعه انسانی و عدالت اجتماعی و سرانجام سوسیالیسم باید آموخته شوند.

یکی از معتبرترین کارهای علمی دکتر رئیس دانا کتابی است با عنوان ” رویکرد و روش در اقتصاد” که در سال ۱۳۸۳ از سوی نشر آگاه منتشر شده است.  کتابی منحصر به فرد که جا دارد با دقت فراوان و بارها خوانده شود. کتاب به چالش های اساسی در حوزه روش شناسی اقتصاد می پردازد. در مقدمه آن آمده است :

“دانش اقتصاد کنونی از خیلی جهات در دنیایی جدا از واقعیت ها و نیازها زندگی می کند، واقعیت هایی که از یک سو بیانگر دردها ، محرومیت های مادی و تبعیض ها و از سوی دیگر ریخت و پاش های حیرت آور و ضایعات تأسف بار منابع اس. دانش اقتصاد با نگرش انتزاعی و با رویکرد هندسی دکارتی به جهان واقعی، دل دادن به پیش انگاره ها و الگوسازی های کلاسیک و بیهوده، به رغم فراوانی ها و ریخت و پاش های فراوان در سطح ملی و جهانی، در یافتن راه حل های ریشه ای در محرومیت زدایی ناتوان است. اگر قرار داست دانش اقتصاد از واقعیت الهام بگیرد، و به جای خود واقعیت های جدیدی در راستای نیازهای برآورده نشده بیافریند، باید راه و روش خود را دگر گون کند. راه ها و روش های موجود، راه و روش توانگران اقتصادی در سطح ملی و جهانی است ، نه راه و روش توانا شدن. ”

دکتر رئیس دانا بحث و چالش در نقد روش شناسی رایج را ضرورتی مهم در دانش اقتصاد امروز و اندیشه پردازی اقتصادی قرن بیست و یکم معرفی می کند. او تأکید می کند که “روش شناسی اقتصادی باید با رویکردی کارکرد‌گرا به سمت روش های برنامه ریزی، ریشه یاب و تحول جو ، مبتنی بر اراده، خرد، آرمان و نیازهای گسترده ترین بخش های مردمی متحول شود.” و بدین ترتیب دست نامرئی بازار و منطق عرضه و تقاضای اقتصاد کلاسیک را به عنوان تنظیم کننده بازار و همه آنچه که در اقتصاد کلاسیک تحت عنوان “اقتصاد دستوری” مردود اعلام می شود، را به چالش می کشد.

دکتر رئیس دانا ناتوانی نظریه ها، مبانی فاسفی و روش شناسی اقتصادی مسلط را برای رستگاری مادی و رفاهی بشری، به این دلیل می داند که آن ها اساساَ برای چنین هدفی سوگیری نشده اند. او ناتوانی علم اقتصاد مسلط  را در رفع مشکلات اساسی مردم ناشی از روش شناسی آن می داند و مطرح می کند که اساساَ هدف این روش شناسی و اراده به کارگیرندگان آن به تأمین چیزی به نام منافع عمومی و اجتماعی مربوط نیست.

در این کتاب به ویژه بررسی اقتصاد مارکسیستی در قالب تئوری سیستم ها تحت عنوان “کاربرد روش سازواره ای در اقتصاد”، یک رویکرد نظری نو را به مباحث اقتصادی و اجتماعی ارائه می شود که درک سازوکارهای آن برای مدیریت اجرایی بنای جامعه ای نو با یک اقتصاد اجتماعی بسیار ضروری و یاریگر است. این جنبه های فعالیت علمی و نظری رفیق برجسته ما زنده یاد دکتر فریبرز رئیس دانا جا دارد مورد توجه بیشتر قرار گیرد.

جامعه ایران و جنبش چپ ایران باید برای پرورش چنین شخصیتی بر خود ببالد و اندوه کارگران و زحمتکشان آگاه و جنبش چپ ایران برای از دست داد این انسان بزرگ دقیقاَ قابل درک است. اما باید برخاست و راه او را دنبال کرد ، همانگونه که او همواره چنین می خواست و چنین می کرد.

۲۹ اسفند